مقاله پژوهشی
ایده‌های نوین برای بازسازی علوم اجتماعی بر اساس منابع فکر اسلامی
حمید پارسانیا؛ ابوالفضل اقبالی
چکیده
مباحث مربوط به زن، جنسیت و امتدادهای اجتماعی آن چالش تاریخی جهان اسلام بوده و هست و رویکردهای مختلف فکری و اجتماعی که هریک مبتنی بر نظام‌های معنایی خاصی هستند، مواضعی را نسبت به این پرسش اتخاذ کرده‌اند. در یک واکاوی کلان‌نگر می‌توان ردپایی از دو نظام معنایی عمدۀ اسلام و تجدد در پس‌زمینۀ این رویکردها مشاهده کرد. پژوهش حاضر درصدد ...
بیشتر
مباحث مربوط به زن، جنسیت و امتدادهای اجتماعی آن چالش تاریخی جهان اسلام بوده و هست و رویکردهای مختلف فکری و اجتماعی که هریک مبتنی بر نظام‌های معنایی خاصی هستند، مواضعی را نسبت به این پرسش اتخاذ کرده‌اند. در یک واکاوی کلان‌نگر می‌توان ردپایی از دو نظام معنایی عمدۀ اسلام و تجدد در پس‌زمینۀ این رویکردها مشاهده کرد. پژوهش حاضر درصدد مطالعۀ این رویکردها و تحلیل نظام‌های معنایی آن‌ها و صورت‌بندی رویکردهای معطوف به جنسیت در چارچوب جهان‌های اجتماعی است. این پژوهش در زمرۀ تحقیقات کاربردی است و به‌لحاظ روشی در حیطۀ تحقیقات کیفی دسته‌بندی می‌شود. چارچوب مفهومی مطالعۀ حاضر، نظریۀ جهان‌های اجتماعی و روش به‌کاررفته برای شناخت نحوۀ تکوین این گفتمان‌ها در ساحت نظری و اجتماعی جامعۀ ایران، روش‌شناسی بنیادین است. براساس یافته‌های این پژوهش، ذات‌انگاری جنسیتی، امتداد اجتماعی جنسیت، نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر زوجیت و جنسیت به‌مثابۀ ظرفیت وجودی، از مهم‌ترین مؤلفه‌های نظریۀ اسلامی جنسیت است و فقه جواهری و حکمت متعالیه زمینۀ وجود معرفتی آن و تحولات اجتماعی و سیاسی عصر مشروطه و نیز انقلاب اسلامی ایران به‌عنوان زمینه‌های وجودی غیرمعرفتی این جهان اجتماعی در ایران هستند. همچنین برساخت‌گرایی جنسیتی، فراجنسیت‌گرایی، جنسیت به‌مثابۀ امر سیال، جنسیت به‌عنوان ابزار سلطه و نفی امتدادهای اجتماعی جنسیت از مؤلفه‌های محوری نظریۀ فمینیستی جنسیت است. تفکرات فمینیستی در غرب و جریان فکری نواعتزال و روشنفکری در جوامع اسلامی به‌عنوان برخی از زمینه‌های وجودی معرفتی و تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در قوانین ایران و تحولات سیاسی دهۀ هفتاد در کشور، زمینه‌های وجود غیرمعرفتی این جهان اجتماعی در ایران بودند.
مقاله پژوهشی
سنت‌های فکری و تاریخی و تمدنی تفکر اجتماعی مسلمین
طیبه محمدی‌کیا
چکیده
غزالی را باید با نقش‌های متفاوتش در جهان دانش و سیاست بازشناخت؛ نقش‌هایی که بسیار تأثیرگذار و تاریخ‌ساز بوده‌اند. تجربه‌های منحصربه‌فرد غزالی آثاری ویژه از او دردسترس جهان دانش قرار داده است که گاهی متناقض و ناهمخوان به‌نظر می‌رسد. در این پژوهش پرسش از چندوچون نگاه غزالی متأخر به سیاست‌ورزی مطلوب است. در پاسخ باید گفت او روشی ...
بیشتر
غزالی را باید با نقش‌های متفاوتش در جهان دانش و سیاست بازشناخت؛ نقش‌هایی که بسیار تأثیرگذار و تاریخ‌ساز بوده‌اند. تجربه‌های منحصربه‌فرد غزالی آثاری ویژه از او دردسترس جهان دانش قرار داده است که گاهی متناقض و ناهمخوان به‌نظر می‌رسد. در این پژوهش پرسش از چندوچون نگاه غزالی متأخر به سیاست‌ورزی مطلوب است. در پاسخ باید گفت او روشی نوین برای فهم معارف دینی و نیز ارتباط دین و سیاست فراچنگ می‌آورد و توجه به باطن را باید نقطۀ ثقل تغییر نگرش غزالی است که از او چهره‌ای دیگرگون را به نمایش می‌نهد؛ سیاست مطلوب غزالی سیاست مبتنی بر «دل» دانست. دل‌نهادن غزالی در گرو «دل» به‌مثابۀ گران‌ترین بخش جان آدمی، صرفاً کشفی در حوزۀ زیست شخصی نبود، بلکه او کوشید دل را به جهان اجتماع و سیاست راه دهد و از چشم دل به غوغای قدرت بنگرد. پس از آنکه غزالی فقیه جامۀ صوفیانه بر تن پوشید و با هجرت مشهورش از جهان سیاست به انزوای باطن کوچید، رویه‌ای متفاوت مبتنی بر باطن‌اندیشی را در اندیشۀ سیاسی پس از خود در میان اندیشمندان مسلمان بنیان نهاد. غزالی این طرح نو را با ارائۀ تعریفی از توأمانی سیاست و نبوت آغاز کرد و به شرح جایگاه «دل» در شان پیامبری و زمامداری مطلوب همت گمارد. نوشتار پیش‌رو این مهم را در ارتباط میان سیاست، نبوت و باطن‌گرایی مطالعه می‌کند.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
سید مصطفی طاهرزاده؛ هادی نوری
چکیده
پژوهش حاضر به‌دنبال بازخوانی پروژه قانون‌خواهی میرزا ملکم‌خان در روزنامه «قانون» است تا به این پرسش پاسخ بدهد که آیا اندیشه ملکم‌خان حامل دورگه‌بودگی است یا تفکری ذات‌گرا دارد؟ اندیشه ملکم‌خان تا چه اندازه بازتاب امکان مقاومت فعالانه در برابر استعمار است. هدف پژوهش «تفسیر»، نوع پژوهش «بنیادی» و استراتژی پژوهش ...
بیشتر
پژوهش حاضر به‌دنبال بازخوانی پروژه قانون‌خواهی میرزا ملکم‌خان در روزنامه «قانون» است تا به این پرسش پاسخ بدهد که آیا اندیشه ملکم‌خان حامل دورگه‌بودگی است یا تفکری ذات‌گرا دارد؟ اندیشه ملکم‌خان تا چه اندازه بازتاب امکان مقاومت فعالانه در برابر استعمار است. هدف پژوهش «تفسیر»، نوع پژوهش «بنیادی» و استراتژی پژوهش «استفهامی» است. برای پاسخ به پرسش اصلی از نظریه پسااستعماری و برای تفسیر اطلاعات از روش وانوسازی استفاده می‌گردد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد تقابل‌های دوگانه موجود در متن حامل «تقلید» از تجربه انسانِ غربی است. ملکم‌خان هویت ایرانی زمانه خود را نه خالص بلکه دورگه می‌بیند. اما این دورگه‌یافتگی عناصر با غلبه عناصر هویت غربی (11 مورد از تقابل‌ها) بر سنت بومی همراه است که تنها انتظار انطباق‌یافتگی از آنان دارد (3 مورد از تقابل‌ها). ملکم‌خان به تقلید غرب می‌پردازد اما این تقلید به تمسخر آن ختم نمی‌شود تا راه برای مقاومت در برابر سلطه فرهنگی غرب مهیا گردد. از این رو، پروژه قانون‌خواهی او با مرجعیتی اروپامحور برساخت می‌شود و چنین اندیشه‌ای امکان مقاومت فعالانه در برابر استعمار و سلطه فرهنگی غرب ندارد. ردیابی عناصری مانند پروژه آدمیت او نشان می‌دهد که اندیشه ذات‌گرا بر پروژه قانون‌خواهی ملکم‌خان مستولی است و سیالیت پروژه به حدی نیست که باعث بی‌ثبات‌شدگی تقابل‌های دوگانه و سلسله‌مراتب آن گردد چراکه ملکم‌خان برغم ادعای نخستینش در پیوند شریعت و ترقی بلافاصله و همواره سراغ ثبات غرب می‌رود، و از «فضای سوم» و خلق هویت دورگه جدید دور می‌شود.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
محمد سهیل سرو
چکیده
مهندسی فرهنگ نگاهی سیستمی به فرهنگ و تنظیم و ادارۀ آن است که رویکردی نوین به فرهنگ به‌حساب می‌آید. این رویکرد در کنار مهندسی فرهنگی که از سوی آیت‌الله خامنه‌ای بیان شده می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد در پیشبرد فرهنگ مؤثر باشد. هدف این پژوهش دستیابی به صورت‌بندی این مفهوم براساس اندیشۀ آیت‌الله خامنه‌ای است. از این‌رو مسئلۀ چیستی ...
بیشتر
مهندسی فرهنگ نگاهی سیستمی به فرهنگ و تنظیم و ادارۀ آن است که رویکردی نوین به فرهنگ به‌حساب می‌آید. این رویکرد در کنار مهندسی فرهنگی که از سوی آیت‌الله خامنه‌ای بیان شده می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد در پیشبرد فرهنگ مؤثر باشد. هدف این پژوهش دستیابی به صورت‌بندی این مفهوم براساس اندیشۀ آیت‌الله خامنه‌ای است. از این‌رو مسئلۀ چیستی مهندسی فرهنگ و صورت‌بندی تحلیلی آن در نظر آیت‌الله خامنه‌ای است. این مقاله به روش اسنادی در مرحلۀ گردآوری داده‌ها و با تحلیل مضمون در تحلیل داده‌ها صورت پذیرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مهندسی فرهنگ از دیدگاه ایشان شامل پنج مقولۀ اصلی است: نظارت، هدایت، رشد، ماهیت و ساخت فرهنگ. این مقوله‌ها در یک فرایند چرخشی و پویا با یکدیگر تعامل دارند و امکان جدایی آن‌ها از هم وجود ندارد. نظارت فرهنگ به معنای کنترل و مراقبت از فرایندهای فرهنگی، هدایت فرهنگ به معنای جهت‌دهی به فرهنگ در مسیر اهداف کلان نظام اسلامی، رشد فرهنگ به‌عنوان توسعه و ارتقای بنیان‌های فکری و معنوی جامعه، ماهیت فرهنگ به‌عنوان حرکتی درون‌زا و کیفیت‌بخش و ساخت فرهنگ به معنای ایجاد فرهنگ جدید متناسب با نیازهای جامعه است. این مقاله با مقایسۀ دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای با رویکردهای لیبرالیسم و سوسیالیسم، نشان می‌دهد ایشان راه‌حلی بینابین بین رهاسازی و کنترل کامل فرهنگ ارائه می‌دهند. این رویکرد نه‌تنها به حفظ آزادی‌های فرهنگی احترام می‌گذارد، بلکه از طریق هدایت و نظارت هوشمندانه، فرهنگ را در مسیر اهداف نظام اسلامی قرار می‌دهد.
مقاله پژوهشی
مطالعه تطبیقی اندیشمندان شاخص اسلامی و غیراسلامی
حسین مهربانی‌فر؛ محمدعلی سلیمی
چکیده
ارتباطات انسانی یکی از عناصر اصلی شکل‌دهندۀ ماهیت و ساختار جوامع است. جامعۀ مدنی و مدینۀ فاضله دو نوع جامعه هستند که هرکدام انواع و صورت‌های مختلفی از ارتباطات را دربردارند. یورگن هابرماس و ابونصر محمد فارابی از اندیشمندانی هستند که به مسئلۀ ارتباطات انسانی، شکل آرمانی آن و نقش آن در صورت‌بندی این دو نوع جامعه توجه داشته‌اند. در ...
بیشتر
ارتباطات انسانی یکی از عناصر اصلی شکل‌دهندۀ ماهیت و ساختار جوامع است. جامعۀ مدنی و مدینۀ فاضله دو نوع جامعه هستند که هرکدام انواع و صورت‌های مختلفی از ارتباطات را دربردارند. یورگن هابرماس و ابونصر محمد فارابی از اندیشمندانی هستند که به مسئلۀ ارتباطات انسانی، شکل آرمانی آن و نقش آن در صورت‌بندی این دو نوع جامعه توجه داشته‌اند. در پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ مقایسه‌ای و همچنین با تکیه بر چهارچوب روش‌شناسی بنیادین، به مطالعه و مقایسۀ ارتباطات انسانی و سطوح و انواع آن در اندیشۀ این دو متفکر پرداخته شده است. آنچه از مجموع بررسی و مقایسۀ آثار این دو متفکر برمی‌آید این است که هردو اندیشمند با نگاهی انتقادی به جامعۀ خویش و کیفیت ارتباطات در آن، به صورت‌بندی یک جامعۀ آرمانی پرداخته‌اند و مسائلی مانند عقلانیت، تفاهم و توافق جمعی را به‌صورت مشترک مورد توجه قرار داده‌اند. این در حالی است که عقلانیت ارتباطی هابرماس و اجماع و گفتگوی عقلانی و انتقادی مدنظر وی در دستیابی به حقیقت و مشروعیت قوانین، از عقل عرفی فراتر نمی‌رود، ولی تفاهم و ارتباطات برهانی فارابی محدود به افق انسانی نیست و در پیوند با رئیس اول مدینۀ فاضله و در اتصال به عقل فعال معنادار می‌شود. این پژوهش می‌تواند مقدمه‌ای در بازشناسی و تحلیل نظام‌های مختلف ارتباطی در دو نوع مدینۀ فاضله و جامعۀ مدنی باشد.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
سیدمحسن ملاباشی؛ فائزه کمالی
چکیده
بروز مسائل گوناگون اجتماعی و فرهنگی در ایران اسلامی در دهه‌ها و سده‌های متمادی موجب شده اندیشمندان بسیاری از منظرهای گوناگون نظری و با چارچوب‌های علمی متفاوت به توصیف و تحلیل و تبیین این مسئلۀ بنیادین و پردامنه بپردازند و راهکارهای مختلفی برای بهبود وضعیت ارائه دهند. علی شریعتی از اندیشمندانی است که به تحلیل این مسئله از زاویۀ ...
بیشتر
بروز مسائل گوناگون اجتماعی و فرهنگی در ایران اسلامی در دهه‌ها و سده‌های متمادی موجب شده اندیشمندان بسیاری از منظرهای گوناگون نظری و با چارچوب‌های علمی متفاوت به توصیف و تحلیل و تبیین این مسئلۀ بنیادین و پردامنه بپردازند و راهکارهای مختلفی برای بهبود وضعیت ارائه دهند. علی شریعتی از اندیشمندانی است که به تحلیل این مسئله از زاویۀ انحطاط مسلمانان پرداخته است. رویکرد او به دین اسلام متأثر از تحصیلات جامعه‌شناختی و تاریخی اوست. شریعتی در پاسخ به این پرسش بنیادین که علت انحطاط مسلمانان چه بوده است، ابتدا فاصله‌گرفتن از اسلام راستین را مطرح می‌کند و سپس به علل انحراف از آن و نقش آن در انحطاط مسلمانان می‌پردازد و درنهایت، راهکارهایی برای بازگشت به اسلام راستین به‌دست می‌دهد. به نظر او، از میان علل و عوامل گوناگونی که به انحراف از اسلام راستین منجر شده‌اند، تغییر ایدئولوژی اسلام اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین علت است. درنتیجه، بازگشت به ایدئولوژی اسلام گره‌گشاترین راهکار به‌حساب می‌آید و مسئولیت اصلی آن نیز برعهدۀ روشنفکران است. روش این پژوهش مطالعۀ کتابخانه‌ای است که هدف آن صورت‌بندی نظام‌مند اندیشۀ شریعتی دربارۀ چیستی اسلام و علل انحطاط مسلمانان و راهکارهایی برای احیای آن است.
