مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
نعمت اله کرم اللهی
چکیده
هدف: این مقاله در پی بازخوانی علم مدنی حکیم نصیرالدین طوسی و گشودن راهی به‌سوی فهم امر اجتماعی است. روش: روش این مقاله توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها: در اندیشۀ خواجه طوسی، علم مدنی در ذیل حکمت عملی به اعمال آگاهانه و ارادی انسان می‌پردازد. از این‌رو برحسب مبدأ کنش انسانی می‌توان قائل به انواع سه‌گانۀ علم مدنی شد. اگر محقق به کنش‌هایی ...
بیشتر
هدف: این مقاله در پی بازخوانی علم مدنی حکیم نصیرالدین طوسی و گشودن راهی به‌سوی فهم امر اجتماعی است. روش: روش این مقاله توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها: در اندیشۀ خواجه طوسی، علم مدنی در ذیل حکمت عملی به اعمال آگاهانه و ارادی انسان می‌پردازد. از این‌رو برحسب مبدأ کنش انسانی می‌توان قائل به انواع سه‌گانۀ علم مدنی شد. اگر محقق به کنش‌هایی توجه کند که مبدأ و منشأ آن‌ها ذات و طبیعت انسان باشد، محصول معرفتی او «علم مدنی حِکمی» است که همیشه ثابت است که از روش برهان پیروی و لایۀ زیرین معرفت اجتماعی را تولید می‌کند. اگر مبدأ کنش‌ها وضع انبیا و امامان باشد، «علم مدنی شرعی» شکل می‌گیرد و روش آن اجتهادی است. اما اگر کنش‌های انسان ناشی از وضع و قرارداد اجتماعی باشد، مطالعۀ آن در صلاحیت «علم مدنی خطابی» است که مقصود از آن نگاه واقع‌گرایانه به حقایق تاریخی و دستیابی به مصالح، منافع و دفع شرور است. نتیجه‌گیری: با توجه به الگوی علم‌شناختی حکیم طوسی، «امر اجتماعی» به‌مثابۀ هستی اعتباری، برحسب مبدأ کنش انسان دارای دو لایۀ ثابت و متغیر است و دانش اجتماعی نیز امری فرایندی و محصول حرکت در بین این لایه‌ها است؛ بنابراین برای مطالعه و تبیین لایه‌های امر اجتماعی می‌توان انواع سه‌گانه‌ای از علم مدنی را صورت‌بندی کرد.
مقاله پژوهشی
ایده‌های نوین برای بازسازی علوم اجتماعی بر اساس منابع فکر اسلامی
ابراهیم خانی
چکیده
در این مقاله به روش دلالت پژوهشی، کارآمدی الگوی «اسفار اربعه» به‌عنوان یک الگوی روشی نوین در فلسفۀ علم و فلسفۀ علوم اجتماعی نمایش داده می‌شود. به‌منظور تحقق این هدف، پس از روشن‌کردن معنای اسفار اربعه در عرفان اسلامی، در گام اول اثبات شده است که «اسفار اربعه» یک الگوی فراگیر شناختی است و منحصر در مباحث سلوکی و عرفانی نیست. ...
بیشتر
در این مقاله به روش دلالت پژوهشی، کارآمدی الگوی «اسفار اربعه» به‌عنوان یک الگوی روشی نوین در فلسفۀ علم و فلسفۀ علوم اجتماعی نمایش داده می‌شود. به‌منظور تحقق این هدف، پس از روشن‌کردن معنای اسفار اربعه در عرفان اسلامی، در گام اول اثبات شده است که «اسفار اربعه» یک الگوی فراگیر شناختی است و منحصر در مباحث سلوکی و عرفانی نیست. برای تحقق این گام با تشریح و نقد انواع کنش‌های عقلانیت، نشان داده شده که به‌ترتیب انواع کنش‌های عقل تحلیلی، ذات‌یاب، کلی‌یاب، توصیفی و ترکیبی با مراحل چهارگانۀ اسفار اربعه مطابقت روشی دارند. درنتیجه می‌توان از الگوی «اسفار اربعۀ اندیشه» به‌عنوان نظریه‌ای نوین در حوزۀ مباحث معرفت‌شناسی یاد کرد. پس از تحقق این گام، برای نشان‌دادن کارآمدی این الگو در حوزۀ فلسفۀ علوم اجتماعی، به بازخوانی برخی از مشهورترین نظریات جامعه‌شناسی در قالب سفرهای چهارگانۀ این الگو پرداخته شده تا روشن شود علی‌رغم تفاوت‌های بسیار زیاد روشی و مبنایی میان این اندیشمندان می‌توان مراحل اندیشه‌ورزی آن‌ها را در قالب منطق اسفار اربعه جایابی کرد؛ ایده‌ای که در صورت پیگیری تفصیلی آن و مقایسۀ دقیق انواع نظریات براساس آن می‌توان به الگوی جدید و منسجمی برای عرضه و مقایسۀ انواع نظریات علوم اجتماعی دست یافت.
مقاله پژوهشی
سنت‌های فکری و تاریخی و تمدنی تفکر اجتماعی مسلمین
زینب اعلمی؛ مهدی حسین زاده؛ قاسم زائری
چکیده
بی‌حجابی یکی از مهم‌ترین چالش‌های جامعۀ ایران به‌حساب می‌آید که علاوه بر ناسازگاری فرهنگی با ارزش‌های ایرانی-اسلامی، پیامدهایی اجتماعی، سیاسی و ملی برای جمهوری اسلامی رقم می‌زند. مطالعۀ این پدیده در بستر تاریخی به‌ویژه شناخت مراحل اولیۀ ظهور آن در ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. در همین راستا هدف پژوهش حاضر، بررسی تغییرات گفتمانی ...
بیشتر
بی‌حجابی یکی از مهم‌ترین چالش‌های جامعۀ ایران به‌حساب می‌آید که علاوه بر ناسازگاری فرهنگی با ارزش‌های ایرانی-اسلامی، پیامدهایی اجتماعی، سیاسی و ملی برای جمهوری اسلامی رقم می‌زند. مطالعۀ این پدیده در بستر تاریخی به‌ویژه شناخت مراحل اولیۀ ظهور آن در ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. در همین راستا هدف پژوهش حاضر، بررسی تغییرات گفتمانی حجاب از دوران مشروطه تا انتهای پهلوی اول در بستر تنازعات گفتمانی آن است. رویکرد نظری و روشی پژوهش تحلیل گفتمان، مبتنی بر نظریۀ لاکلا و موف است. یافته‌های پژوهش نشان داد اوایل مشروطه تنها گفتمان حاکم حجاب‌گرایی بود، اما گفتمان حجاب‌ستیزی، تغییر در سبک پوشش را با الگوپذیری از مد و پوشاک غربی حول چهار محور اصلی آزادی، عفاف، علم‌آموزی و بازتفسیر دین صورت‌بندی کرد که موجب تزلزل در گفتمان حجاب‌گرایان شد. بازسازی نظری گفتمان مذکور به شکل‌گیری خرده‌گفتمان‌های حجاب قرآنی-فقهی، ضعیفه‌پندارانه، زن‌ستایانه، سیاسی-اجتماعی و درنهایت خرده‌گفتمان حجاب قانونی انجامید. دوگانۀ خانه‌نشینی همراه با حجاب یا حضور اجتماعی با کشف حجاب، نتیجۀ حاصل از تنازعات گفتمانی شکل‌گرفته بود. درنهایت روی‌کارآمدن حکومت پهلوی قابلیت‌های دسترسی متعددی به‌ویژه از طریق دو نهاد ثبت‌احوال و مؤسسات آموزشی برای استیلای گفتمان حجاب‌ستیزی ایجاد کرد و با قانون کشف حجاب اجباری، اختلافات گفتمانی را یک‌جانبه و در عمل بی‌اثر کرد.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
طاهره شریف؛ ابراهیم برزگر؛ محمدباقر خرمشاد؛ نفیسه السادات قادری
چکیده
دوستی مدنی بین انسان‌ها فضیلت والا و پیش‌شرط سعادت و وجه ممتازی است که به اندازۀ تاریخ بشر قدمت دارد. جوهرۀ سیاست به تعبیر اشمیت در دوگانۀ دوستی-دشمنی خلاصه می‌شود. درواقع نفس سیاست منازعه‌برانگیز است. در قرون اخیر در جهان اسلام، ادبیات منازعه و ستیزه‌جویی بسط و گسترش یافته است. مصداق عینی این ادعا کنش‌های فرقه‌هایی مانند وهابیت ...
بیشتر
دوستی مدنی بین انسان‌ها فضیلت والا و پیش‌شرط سعادت و وجه ممتازی است که به اندازۀ تاریخ بشر قدمت دارد. جوهرۀ سیاست به تعبیر اشمیت در دوگانۀ دوستی-دشمنی خلاصه می‌شود. درواقع نفس سیاست منازعه‌برانگیز است. در قرون اخیر در جهان اسلام، ادبیات منازعه و ستیزه‌جویی بسط و گسترش یافته است. مصداق عینی این ادعا کنش‌های فرقه‌هایی مانند وهابیت و گروه‌های جهادی-تکفیری در منطقه است. از آنجا که اصل بر منازعه و وظیفۀ سیاست حل منازعه مبتنی بر دوستی است، پژوهش حاضر درصدد بسط «سیاست دوستی» در ایران و میان ملت‌های مسلمان است. برای نیل به این مقصود، فضای فکری متفکر مؤثر عصر زرین اندیشۀ اسلامی یعنی خواجه نصیرالدین طوسی را به‌دلیل اهمیتی که به محبت در سیاست می‌دهد و آن را بالاتر از عدالت می‌داند و ظرفیت خوبی برای پرورش سیاست دوستی دارد، با نگاهی نو قرائت می‌کند. پرسش اصلی این جستار آن است که سیاست دوستی در دستگاه فکری اندیشمند چگونه شکل می‌گیرد. فرضیه آن است که عناصر شکل‌دهندۀ سیاست دوستی در دستگاه فکری خواجه نصیر نظیر خوشبختی عمومی، قدرت، برابری، پذیرش تفاوت، پذیرش دیگری، دوستی مسئولانه و عشق بستر شکل‌گیری سیاست دوستی را فراهم می‌کند. یافتۀ پژوهش این است که اندیشۀ سیاسی خواجه نصیر براساس الگوی نظری طراحی‌شده در زمینۀ دوستی سیاسی و مدنی قابلیت معاصرسازی دارد. این پژوهش با بهره‌گیری از نظرات اندیشمندان مغرب‌زمین در زمینۀ این سیاست دوستی (آرنت و دریدا) با جرح‌وتعدیل و نیز یک شاخص از امام خمینی سازۀ نظری را طراحی کرده است.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
قربان علمی؛ صدیقه ابریشم کار
چکیده
ابوریحان بیرونی از معدود اندیشمندان مسلمان است که می‌توان او را به‌عنوان یک دین‌پژوه با رهیافتی مشابه با رویکردهای نوین معرفی کرد. یکی از ویژگی‌های او در دین‌پژوهی این است که با رویکردی پدیدارشناسانه به بررسی ادیان مختلف پرداخته است. در زمینۀ بررسی رویکرد پدیدارشناختی دین وی، پژوهشی مستقل با این عنوان صورت نگرفته است. این پژوهش ...
بیشتر
ابوریحان بیرونی از معدود اندیشمندان مسلمان است که می‌توان او را به‌عنوان یک دین‌پژوه با رهیافتی مشابه با رویکردهای نوین معرفی کرد. یکی از ویژگی‌های او در دین‌پژوهی این است که با رویکردی پدیدارشناسانه به بررسی ادیان مختلف پرداخته است. در زمینۀ بررسی رویکرد پدیدارشناختی دین وی، پژوهشی مستقل با این عنوان صورت نگرفته است. این پژوهش با هدف بررسی دیدگاه‌ها و نوع مواجهۀ او با ادیان مختلف انجام شده است و با روش تطبیقی و مقایسه‌ای و با بهره‌گیری درست از آثار برجستۀ ابوریحان بیرونی و مهم‌ترین نظرات او که ناظر به بحث دین‌پژوهی است، همچنین با استفاده از تحقیقات جدید، به بررسی دین‌شناسی ابوریحان و نوع مواجهۀ او با سایر ادیان می‌پردازد. مهم‌ترین نتیجۀ این پژوهش آن است که رویکرد دینی ابوریحان، شباهت زیادی به رویکردها و رهیافت‌های جدید در دین‌پژوهی، به‌ویژه در زمینۀ پدیدارشناسی دین دارد. براین‌اساس او با رویکردی پدیدارشناسانه، به بررسی مقایسه‌ای ادیان پرداخته است. در بررسی ادیان با احتیاط و به دور از تعصب برخورد کرده و در مواجهه با «دیگری دینی» روشی همدلانه و فارغ از ارزش داوری به‌کار گرفته است. به‌علاوه در بررسی ادیان سعی کرده است تا به دین آن‌ها از منظر متدینان آن دین بنگرد. او حقیقت را امری متکثر می‌داند که در اختیار تمام افراد بشر است؛ بنابراین همۀ ادیان را نجات‌بخش تلقی می‌کند.
مقاله پژوهشی
بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان
سمیه برزو اصفهانی؛ روح الله شهیدی؛ علی راد
چکیده
سید جمال‌الدین اسدآبادی، از اندیشه‌وران سدۀ معاصر، در روزگاری می‌زیست که بیگانگان بر کشورهای اسلامی تسلط یافته بودند و شرایط اجتماعی مسلمانان آشفته بود. اندیشه‌های او در باب فهم و تفسیر قرآن، هم سرآغاز رویکرد و گرایش اجتماعی است که از آن با نام گرایش عصری، هدایتی و تربیتی نیز یاد می‌شود و هم جریان‌ساز بوده و تأثیری شگرف بر مفسران ...
بیشتر
سید جمال‌الدین اسدآبادی، از اندیشه‌وران سدۀ معاصر، در روزگاری می‌زیست که بیگانگان بر کشورهای اسلامی تسلط یافته بودند و شرایط اجتماعی مسلمانان آشفته بود. اندیشه‌های او در باب فهم و تفسیر قرآن، هم سرآغاز رویکرد و گرایش اجتماعی است که از آن با نام گرایش عصری، هدایتی و تربیتی نیز یاد می‌شود و هم جریان‌ساز بوده و تأثیری شگرف بر مفسران پس از خود دارد. مسئلۀ اصلی این پژوهش، بازیابی و تحلیل مستندات و داده‌های قرآنی در آثار سید جمال است تا اندیشۀ قرآنی او را دربارۀ اصول تعالی امت‌ها و مصادیق امت تکامل‌یافته بازسازی کند. یافته‌های پژوهش که به روش تحلیلی-توصیفی انجام گرفت، نشان می‌دهد سید جمال امت نخستین اسلام را امتی باشکوه و تعالی‌یافته می‌داند و درصدد است با بازخوانی آیات قرآن و دستیابی به اسباب تعالی امت‌ها، امت نخستین را بازسازی کند. دستاورد این پژوهش بازسازی پانزده اصل دستیابی به امت معیار در دو حیطۀ نظری و رفتاری است. از اصول مهم در اندیشۀ سید جمال، جایگاه عالمان و مفسران قرآن است که بایستی افزون بر حکمت، خبرگی و احاطۀ علمی در مسائل نظری، در حیطۀ اجرا نیز وارد شوند. عالمان نخست باید از چالش‌های اجتماعی آگاهی یابند و درصدد رفع آن در ساحت‌های گوناگون سیاسی، تربیتی و اجتماعی برآیند.
