نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• سید زکریا محمودی رجا ¹
• سید محسن آل سید غفور ²

¹ استادیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز. ایران.

² استادیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز. ایران

چکیده

پژوهش حاضر با رویکرد انتقادی به تحلیل بحران هویت اسلامی در عصر معاصر می‌پردازد و نشان می‌دهد که گسترش گفتمان تکفیر در کنار رشد سکولاریسم، همچون دوروی یک سکه، به تضعیف بنیادهای همبستگی، مشروعیت و هویت دینی در جوامع اسلامی منجر شده است. مسئله اصلی تحقیق، واکاوی سازوکارهای گفتمانی و بحران‌آفرین جریان‌های تکفیری و تحلیل ظرفیت‌های وحدت‌محور اندیشه‌های شیخ محمود شلتوت در مقابله با این بحران است. بر این اساس، پژوهش با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی و مدل چهارمرحله‌ای توماس اسپریگنز به بررسی روند شکل‌گیری و تداوم بحران موجود می‌پردازد؛ بدین معنا که نخست، بحران هویت درنتیجه‌ی غلبه گفتمان تکفیری و انحصارگرایی مذهبی رخ‌داده و به فروپاشی همبستگی و سستی مشروعیت دینی انجامیده است؛ سپس در تبیین علل، سلطه رویکردهای جزمی، حذف‌گرایانه و غیریت‌ساز و فاصله گرفتن از سنت عقلانیت و تعامل میان مذاهب، ریشه‌یابی شده است؛ در گام سوم، راهبرد اصلاحی شیخ شلتوت بر تقریب مذاهب، گفت‌وگوی عقلانی، به‌رسمیت شناختن تنوع فقهی ـ به‌ویژه با پذیرش فقه شیعه به‌عنوان مذهب پنجم ـ و تکیه‌بر مشترکات اصول دینی، بناشده که درنهایت، جامعه آرمانی در اندیشه وی بر اساس مکتب توحیدی و وحدت در بستر اشتراک اصول ایمانی، شکل می‌گیرد. یافته‌های این پژوهش بیانگر آن است که برای عبور از بحران چندلایه تکفیر و سکولاریسم، بازاندیشی در گفتمان هویت اسلامی و احیای عقلانیت، وحدت و پذیرش رسمی کثرت مذاهب، بر پایه منظومه فکری و انتقادی اصلاح‌گرانه‌ای همچون اندیشه شیخ شلتوت، ضرورتی جدی برای جهان اسلام معاصر به‌شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

• سلفی‌گرایی
• تکفیر
• تقریب مذاهب
• شیخ شلتوت
• اسپریگنز
• تحلیل گفتمان

موضوعات

• بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان

عنوان مقاله [English]

Islamic Identity in the Strait of Takfir: A Critical Assessment of the Crisis and New Perspectives on Sectarian Rapprochement in Light of Sheikh Shaltout’s Thought

نویسندگان [English]

• seyyed zakariya mahmoudiraja ¹
• seyyed mohsen Ale sayedghafur ²

¹ Assistant Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

² Assistant Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran

چکیده [English]

This article adopts a critical approach to the contemporary crisis of Islamic identity, arguing that the simultaneous spread of takfiri discourse and the advance of secularism—two sides of the same coin—have fundamentally weakened the foundations of solidarity, legitimacy, and religious identity in Muslim societies. The central focus of the study is twofold: first, a rigorous examination of the discursive mechanisms and crisis-generating dynamics of takfiri movements; and second, an analysis of the unifying potential embedded in the thought of Sheikh Mahmoud Shaltout as an effective counter-strategy.
The methodology integrates critical discourse analysis with Thomas Spragens’ four-stage model of crisis, systematically mapping the development and continuity of the present dilemma. The first stage diagnoses the crisis of identity as an outcome of the dominance of takfiri discourse and religious exclusivism, which result in the fragmentation of communal cohesion and erosion of religious legitimacy. The second stage attributes the origins of this crisis to the prevalence of dogmatic, exclusionary, and othering approaches, along with a retreat from rationality and genuine inter-sectarian engagement. The third stage foregrounds Sheikh Shaltout’s reformist orientation, which champions sectarian rapprochement, rational dialogue, recognition of jurisprudential diversity particularly the formal acceptance of Shi‘a jurisprudence as a legitimate fifth school and an emphasis on shared doctrinal foundations. Finally, the fourth stage presents Shaltout’s ideal of a tawhidi (monotheistic) community unified by core tenets of faith.
The findings demonstrate that overcoming the multifaceted crisis engendered by takfir and secularism requires a fundamental rethinking of the discourse of Islamic identity, and a genuine revival of rationality, unity, and the formal acceptance of sectarian plurality. This necessity is most compellingly articulated within the critical and reformist framework of Sheikh Shaltout’s thought.

کلیدواژه‌ها [English]

• Salafism
• Takfir
• Sectarian Rapprochement
• Sheikh Shaltout
• Spragens
• Critical Discourse Analysis