نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• امیر مهاجر میلانی

استادیار گروه فقه و حقوق پژوهشکده زن و خانواده، قم، ایران

چکیده

در دهه‌های منتهی به مشروطه، ورود و استقرارِ مفاهیم نوآئین در نظام آگاهی ایرانی، اقتدار بسیاری از حوزه‌های معرفت سنتی را با چالش مواجه کرد. در مواجهه با این چالش‌ها، اندیشه دینی دیگر نمی‌توانست بر پاسخ‌های تعبدی متکی باشد. همچنین تاریخیت تعینات اندیشه دینی، اجازه فراروی از مقدورات و امکانات نظام آگاهی مسلط آن دوره را نمی‌داد. این نظام دانایی که دارای مجموعه‌ای از مفاهیم و ارزش‌ها بود، هرگونه نظرورزی عقلایی را به این چارچوب‌ها محدود می‌کرد. فهم، تبیین و تحلیل حجاب به مثابه یکی از مهم‌ترین موضع‌های تخاصم گفتمانی دین و تجدد، نیز در داخل همین نظام اگاهی ممکن بود. از این رو در کنار غیاب هرگونه خودآئینی زنانه تبیین‌هایی از حجاب در اندیشه دینی پدید آمد که دارای سوگیری جنسیتی و گاهی زن‌ستیز بودند. این نگاه در بستر تحولات فکری جامعه ایرانی نمی‌توانست استمرار یابد و با تحول در ساختارآگاهی قدمایی، اندیشه دینی به بازنگری در تمامی ادعاهای خود وادار شد. پژوهش حاضر، با روش دیرینه‌شناسی به بررسی این گسست و شرایط امکان آن در اندیشه اسلامی معاصر می‌پردازد. در این راستا، دوره تاریخی مورد مطالعه به سه مقطع پیشاپهلوی با گفتمان تحمیل حجاب حداکثری، پهلوی دوم با گفتمان حجاب و کنترل مدرن؛ و پیشاانقلاب (دهه منتهی به انقلاب اسلامی) با گفتمان مشارکت اسلامی‌اجتماعی زنان تقسیم شده است. سپس، با اشاره به نخستین تبیین‌های شکل‌گرفته، تطورات فکر دینی درباره حجاب را نشان می‌دهد. یافته‌های پژوهش بیان می‌کند که خلط مناسبات فرهنگی و دینی در گذشته، سرعت تحولات فکری در ایران، مشروط شدن فضای فکری به حضور زنان و کنشگری گسترده زنان از عوامل مهم چرخش پیش‌گفته و ضرورت شکل‌دهی به زبان و منطقی زنانه و فراجنسیتی در فهم و تبیین حجاب است.

کلیدواژه‌ها

• پوشش
• نظام آگاهی
• الهیات جنسیت
• فلسفه حجاب
• عاملیت زنان

موضوعات

• سنت‌های فکری و تاریخی و تمدنی تفکر اجتماعی مسلمین

عنوان مقاله [English]

From Male Authority to Female Agency: A Genealogical Study of Discursive Shifts in Contemporary Theology of Hijab

نویسنده [English]

• Amir Mohajer Milani

Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, Women and Family Research institute, Qom, Iran.

چکیده [English]

In the decades leading up to the Constitutional Revolution, the introduction and establishment of modern concepts within the Iranian epistemic order posed significant challenges to the authority of traditional knowledge systems. In the face of these emergent challenges, religious thought could no longer rely solely on dogmatic or devotional responses. At the same time, the historical embeddedness of religious thinking limited its capacity to transcend the dominant epistemological structures of the time. This regime of knowledge, grounded in a specific constellation of values and presuppositions, confined rational deliberation to its own discursive boundaries. Interpretations of hijab, produced within this traditional framework and devoid of female agency, often reflected gendered biases and, at times, overt misogyny. Such readings could not endure within the evolving intellectual landscape of Iranian society. As shifts occurred in the traditional structure of knowledge, religious discourse was compelled to reconsider its fundamental assumptions. Employing a Foucauldian archaeological method, this study investigates the rupture and its conditions of possibility within contemporary Islamic thought. By dividing the relevant historical period into three distinct phases—pre-Pahlavi, Pahlavi II (excluding the final decade), and the pre-Revolutionary era—it traces the development of hijab discourses and reveals how the entanglement of cultural and religious norms, alongside increased female agency, has necessitated a gender-inclusive language for its reinterpretation.

کلیدواژه‌ها [English]

• Hijab
• Epistemic Frameworks
• Gender Theology
• Islamic Thought
• Female Agency