نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار حقوق عمومی دانشگاه شیراز
چکیده
مفهوم بیگانگی علی‌رغم چارچوب معنایی منسجم و مشترکی که متفکران مختلف در تبیین آن به‌کار برده‌اند، از منظر هستیشناختی دارای تکثر و تنوع فراوانی است و در باب «چیستیِ» آن دارای اختلاف‌نظرند. با این‌همه، این متفکران از این مفهوم در نقد وضع موجود و تبیین وضع مطلوب استفاده می‌کنند. اینکه وضعیت مورد نقد، ناشی از یک تضاد ماتریالیستی میان دو طبقه یا گروه باشد و یا صرفاً به یک گفتمان محدود شود، مشخص‌کنندۀ مبنای ایدئالیستی یا ماتریالیستیِ بیگانگی خواهد بود. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان سورن کیرکگارد، هگل، لودویگ فوئرباخ و ماکس اشتیرنر و نیز متفکران نیهیلیست (مانند نیچه و نیز اشتیرنر) و اگزیستانسیالیست (مانند سارتر) را از کسانی دانست که به تبیین بیگانگی در بُعد ایدئالیستی آن پرداخته‌اند. در مقابل اما مارکس و فرانتس فانون از این مفهوم در ساحت ماتریالیستی استفاده کرده‌اند. در میان متفکران انقلابی نیز، شریعتی از مفهوم بیگانگی استفاده فراوان کرده است. با این‌حال، راقم این سطور معتقد است که در آراء شریعتی هردو بُعد ماتریالیستی و ایدئالیستیِ تعریف بیگانگی به‌کار گرفته شده است. این امر بعضاً با ابهامات روش‌شناختیِ شریعتی، موجب نافهمی این مفهوم یا دست‌کم عدم انسجام تئوریک تعاریف او از این مفهوم شده است. بُعد ماتریالیستیِ مفهوم بیگانگی در آراء شریعتی، به بیگانگی فرهنگی و مسئلۀ هضم در فرهنگ بیگانه مرتبط می‌شود. علت احتمالی این امر، مشهودبودن مرزهای تخاصم مادی میان فرهنگ خودی و فرهنگ بیگانه است. غلبۀ گفتمان وابستگی و خودبسندگی و در شق ایرانیِ خود، تم بازگشت به خویشتن، نشانه‌ای است از آشکاربودن این مرزها. در مقابل اما مرزهای تخاصمات طبقاتی و مادی در بطن جامعۀ ایران به‌دلیل قوام‌نیافته‌بودن نظام طبقاتی و جامعۀ مدنی در ایران معاصر با شریعتی، مبهم بوده و در همین بُعد است که نظرات شریعتی در باب بیگانگی شکلی ایدئالیستی به‌خود می‌گیرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A Dual-Perspective Analysis of Alienation in Shariati’s thought: Idealist and Materialist Approaches
نویسنده [English]
- Hadi Salehi
Assistant Professor of Public Law at Shiraz University
چکیده [English]
The concept of alienation, despite the coherent and shared semantic framework employed by various thinkers in its explication, exhibits significant ontological diversity and plurality, with disagreements persisting regarding its "essence." Nevertheless, these thinkers utilize this concept to critique the existing state of affairs and articulate an ideal condition. Whether the criticized condition arises from a materialist contradiction between two classes or groups or remains confined to a discursive framework determines the idealist or materialist foundation of alienation.
In a broad classification, Søren Kierkegaard, Hegel, Ludwig Feuerbach, and Max Stirner—alongside nihilist thinkers (such as Nietzsche and Stirner) and existentialists (like Sartre)—can be considered among those who have approached alienation from an idealist perspective. In contrast, Marx and Frantz Fanon have employed the concept within a materialist framework. Among revolutionary thinkers, Shariati extensively utilized the concept of alienation. However, the present author argues that Shariati’s thought incorporates both materialist and idealist dimensions in defining alienation. This, at times, coupled with Shariati’s methodological ambiguities, has led to a misunderstanding of the concept or, at the very least, a lack of theoretical coherence in his definitions.
The materialist dimension of alienation in Shariati’s thought pertains to cultural alienation and the issue of assimilation into a foreign culture. A probable reason for this is the conspicuous boundaries of material antagonism between indigenous and foreign cultures. The dominance of dependency and self-sufficiency discourses—and, in their Iranian iteration, the theme of "return to the self"—serves as an indication of these clearly demarcated boundaries. In contrast, the lines of class and material antagonism within Iranian society remain ambiguous due to the underdeveloped class structure and civil society in Shariati’s contemporary Iran. It is in this dimension that Shariati’s views on alienation assume an idealist form.
کلیدواژه‌ها [English]
- Ali Shariati
- Alienation
- Assimilation
- Consciousness
- Reification
)