نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• محسن امین

دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

حوزۀ علمیۀ قم پس از پشت‌سرگذاشتن دورۀ تأسیس، در عصر پهلوی دوم، شرایط خاصی را تجربه می‌کرد. آیت‌الله بروجردی در این دوران، از سویی مسئولیت حفظ و تکوین میراث حوزۀ تازه‌تأسیس قم را برعهده داشت و از سوی دیگر خود را در برابر تحولات ناشی از سیاست‌های غیردینی یا ضددینی دولت پهلوی و برخی هم‌پیمانان و حتی مخالفان آن مسئول می‌دید. در این مقاله ضمن کاربست روش‌شناسی جامعه‌شناسی تاریخی و تکنیک تحلیل مضمونی تلاش می‌کنیم با تشریح مواضع گفتاری و رفتاری آیت‌الله بروجردی در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی این دو دهه، رویکرد مرجعیت شیعه را در نسبت با سیاست‌ها، اقدامات و مواضع سایر نیروهای اجتماعی توضیح دهیم. براساس داده‌های این پژوهش، در شرایطی که دولت و جریان چپ هرکدام به‌نوعی تلاش خود را برای دورکردن عنصر تشیع و روحانیت شیعی از کانون سازۀ هویت ملی ایرانیان و جایگزینی عناصر مدنظر خود معطوف ساخته بودند، آیت‌الله بروجردی توانست با اتخاذ سیاست «تذکر و مذاکره» در نسبت با دولت و دربار، جایگاه خود به‌مثابۀ نمایندۀ نهاد مذهب را در میان دیگر نیروهای اجتماعی و سیاسی جامعۀ وقت ارتقا بخشد. به‌علاوه با استفاده از راهبرد امت‌گرایی، هم جایگاه شیعیان را در میان امت اسلامی تثبیت کند و هم با برقراری ارتباط فراملی، قدرت خود را در داخل تقویت کند. تحلیل‌ها در این مقاله همچنین نشان می‌دهد مجموعۀ اقدامات ملی و فراملی آیت‌الله بروجردی، دو طرح کلان مدنظر دیگر نیروهای اجتماعی و سیاسی وقت و به‌ویژه دولت پهلوی، یعنی «ایران بدون اسلام» و «اسلام ایرانی» را با شکست مواجه کرد و توانست موجبات همگرایی بیشتر ایرانیان حول رکن اسلامی هویت ملی را بیش از پیش فراهم کند.

کلیدواژه‌ها

• آیت‌الله بروجردی
• امت‌گرایی
• پهلوی دوم
• حوزۀ علمیۀ قم
• ملت‌سازی

موضوعات

• بازخوانی و تفسیر ایده‌های متفکران شاخص مسلمان

عنوان مقاله [English]

Shi'i Authority within the Nation and the Ummah: National and Transnational Actions of Ayatollah Borujerdi during the Second Pahlavi Era

نویسنده [English]

• Mohsen Amin

PhD in Cultural Sociology, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

During the Second Pahlavi era, the Qom Seminary faced unique challenges. Ayatollah Borujerdi assumed dual responsibilities: preserving and expanding the heritage of the newly established seminary, while also responding to the non-religious and anti-religious policies of the Pahlavi state and its allies. Applying the method of historical sociology, this study explores the approach of Shi'i authority in relation to state policies and the actions of other political and intellectual forces by analyzing Borujerdi’s speeches and conduct within the broader context of socio-political developments. Findings indicate that Borujerdi adopted a dual strategy. Domestically, through a policy of “reminding and negotiating,” he positioned himself as a representative of the religious institution vis-à-vis other forces. Transnationally, by advancing the strategy of Ummatism, he consolidated Shi'i authority within the broader Islamic community and reinforced his domestic influence through international connections. His national and transnational initiatives effectively countered the competing projects of “Iran without Islam” and “Iranian Islam,” thereby contributing to the convergence of Iranians around Islam as a central pillar of national identity.

کلیدواژه‌ها [English]

• Ayatollah Borujerdi
• Qom Seminary
• Nation-Building
• Ummatism
• Second Pahlavi Era